Nierówny podział majątku po rozwodzie. Jakie mogą być jego przyczyny i jak to ustalić?

Nieprawidłowe wykonywanie obowiązków, związanych w szczególności z zaspokajaniem potrzeb rodziny w czasie trwania małżeństwa, może prowadzić do sytuacji, w której po uprawomocnieniu się wyroku orzekającego rozwód, a tym samym wraz z ustaniem wspólności ustawowej, zostaną ustalone nierówne udziały w majątku wspólnym. Z wnioskiem o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym możemy warunkowo wystąpić już na etapie postępowania dotyczącego orzeczenia o rozwodzie małżonków, jeżeli nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu lub złożyć wniosek po orzeczeniu rozwodu, inicjując tym samym osobne postepowanie mające na celu dokonanie podziału majątku.
Poniżej wyjaśniamy, jak wygląda takie postępowanie oraz jakie przyczyny mogą uzasadniać wniosek o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym.

 

Kto może żądać ustalenia nierównych udziałów?

Z ustaleniem nierównych udziałów w majątku wspólnym wystąpić mogą przede wszystkim małżonkowie, ale uprawnienie to przysługuje również prokuratorowi, a nawet spadkobiercom zmarłego małżonka. Biorąc pod uwagę ostatnią kategorię osób należy jednak wskazać na dodatkowy warunek jakim jest wytoczenie przed śmiercią przez spadkobiercę powództwa o unieważnienie małżeństwa, o rozwód lub o orzeczenie separacji. Podstawę dla takiego wystąpienia wskazuje art. 576 § 1 k.p.c., który mówi iż

„w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi.”.

Do owego postępowania stosuje się odpowiednio przepisy o podziale majątku (art. 567 § 3 k.p.c.), jak też przepisy o zniesieniu współwłasności (art. 688 k.p.c.)

 

Przesłanki ustalenia nierównych udziałów

Co do zasady udziały obojga małżonków w majątku wspólnym są jednakowe. Jak jednak wskazuje art. 43 § 2 kro

„z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku.” 

Powyższy przepis statuuje dwie przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Przesłanki te muszą występować łącznie, co oznacza, iż brak choćby jednej z nich bądź nie dające się wykluczyć wątpliwości odnośnie ich istnienia, powodować będą, iż nie będzie możliwe ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym. Pierwszą z nich jest ustalenie nierównego przyczyniania się do powstania majątku wspólnego, natomiast drugą z nich są „ważne powody”, konstytuujące konieczność ustalenia nierównych udziałów. Podobne stanowisko przedstawia również Sąd Najwyższy wskazując, iż

„Art. 43 § 2 k.r.o. określa dwie przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, które muszą wystąpić łącznie i które pozostają do siebie w takim wzajemnym stosunku, że żadne „ważne powody” nie stanowią podstawy takiego orzeczenia, jeżeli stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego jest równy, a jednocześnie – nawet różny stopień przyczynienia się małżonków do powstania tego majątku nie stanowi podstawy ustalenia nierównych udziałów, jeżeli nie przemawiają za tym „ważne powody”. (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2013 r. IV CSK 553/12 ).

Co istotne, wykazanie tych przesłanek stanowi obowiązek strony, która występuje z takim wnioskiem, gdyż to na niej spoczywa ciężar dowodowy przewidziany w art. 6 kodeksu cywilnego, ponieważ inne strony postępowania w sprawie o podział majątku nie mają obowiązku przedstawiać dowodów mających na celu ustosunkowanie się do tez uczestnika występującego z takim wnioskiem i w przeciwieństwie do niego mają prawo przez całe postępowanie pozostać stroną bierną. Jak dodatkowo wskazuje Sąd Najwyższy

„Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym dopuszczalne jest jedynie w razie łącznego wystąpienia dla przesłanek wskazanych w zdaniu pierwszym 43 § 2 k.r.o., to jest w razie przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu oraz istnienia ważnych powodów, które uzasadniają ustalenie nierównych udziałów. Ciężar dowodu wykazania powyższych przesłanek spoczywa na uczestniku postępowania, który zgłosił wniosek o ustalenie nierównych udziałów (art. 6 k.c.).” (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 października 1997 r. II CKN 348/97 )

 

Pierwszą z przesłanek ustalenia nierównych udziałów jest stwierdzenie różnego stopnia przyczynienia się do powstania majątku wspólnego.
Stosując ową przesłankę należy każdorazowo ustalić możliwości jakie posiadają małżonkowie związane z przyczynianiem się do powstania majątku wspólnego. Ustalenie nierównych udziałów jest możliwe, jeżeli np. zgodnie ze wspólnym postanowieniem małżonków jeden z nich pracuje zarobkowo w celu utrzymania rodziny, natomiast drugi z nich zajmuje się domem, opiekuje się wspólnymi małoletnimi dziećmi czy też podejmuje działania mające na celu zachowanie majątku wspólnego, a jednocześnie małżonkowie nie wywiązują się z wspólnie poczynionych ustaleń, a nie istnieją przy tym przeciwwskazania ograniczające lub wyłączające czynienie takich starań. Jak wskazuje Sąd Najwyższy

„Jeżeli małżonek w sposób rażący lub uporczywie, mimo posiadanych sił oraz możliwości zarobkowych, nie przyczynia się odpowiednio do tych możliwości do powstania majątku wspólnego, drugi małżonek może żądać, aby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania tego majątku.”

(Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1972 r., III CRN 235/72). Należy przy tym wskazać, iż takie zachowania powinny nosić dodatkowo znamiona regularności oraz celowości, ponieważ nie będą stanowiły przyczyny ustalenia nierównych podziałów w majątku wspólnym zachowania, które mają charakter incydentalny czy tym bardziej takie, które nie noszą znamion celowego działania.

 

Udziałów w majątku wspólnym nie można przy tym przekładać jedynie na warstwę rozliczeń fiskalnych pomiędzy małżonkami. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą, ustalono, iż materialna dysproporcja związana z przyczynianiem się przez każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego, nie jest wystarczająca do orzeczenia nierównych udziałów, gdyż liczą się realne starania, a nie zawsze faktyczne nakłady poczynione na majątek wspólny. Mając powyższe na względzie należy wskazać, iż nie tylko majątkowe, ale również osobiste starania mają wpływ na powstanie i utrzymanie wspólnego majątku. Oznacza to, iż przyczynianie się do utrzymania i ewentualnego powiększania majątku wspólnego ma przede wszystkim charakter zobowiązań starannego działania, a w mniejszym stopniu nastawione jest na osiągnięcie konkretnego rezultatu.

 

Drugą przesłanką ustalenia nierównych udziałów są tzw. „ważne powody”. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego „ważnymi powodami” są

„okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania ten małżonek nie przyczynił się. Podkreśla się przy tym, że ocena ważnych powodów ma nie tylko aspekt majątkowy, ale również etyczny, co wyraża się w postulacie dokonywania ich oceny przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego. Wskazano jednak trafnie, że nie chodzi tu o winę w rozkładzie pożycia, ale o winę odnoszoną do nieprzyczyniania się lub przyczyniania się w mniejszym stopniu niż to wynika z możliwości małżonka„.

(Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2018 r. pod sygn. akt II CNP 11/17).  Przykładem istnienia „ważnych powodów” jest np. przyczynianie się przez jednego z małżonków w sposób wyłączny do utrzymania rodziny oraz utrwalania i powiększania majątku wspólnego, przy całkowicie biernej postawie drugiego małżonka. Co ważne, współmałżonek chcący ustalenia nierównych udziałów po ustaniu wspólności ustawowej powinien wykazać brak akceptacji dla biernej postawy drugiego małżonka. Innym przykładem możliwości zaistnienia ważnych powodów jest trwonienie przez małżonka środków z majątku wspólnego, związane w szczególności z nadużywaniem alkoholu, swobodnym wydawaniem pieniędzy, bez konsultacji ze współmałżonkiem. Przesłanka ważnych powodów musi się przy tym odnosić do całokształtu postępowania małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej a nie jedynie do określonej części. Za trafny w owej materii należy uznać pogląd Sądu Najwyższego, który wskazuje, iż

„Przy ocenie istnienia „ważnych powodów” w rozumieniu art. 43 k.r.o. należy mieć na uwadze całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli.”

(Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 października 1974 r. III CRN 190/74 ). Powyższy pogląd jedynie potwierdza konieczność przeprowadzenia kompleksowej, a nie częściowej, często opartej na bardzo emocjonalnych odczuciach części pożycia w czasie trwania wspólności ustawowej.

 

Zakazy związane z ustaleniem nierównych udziałów w majątku

Decydując się na wniosek o ustalenie nierównych podziałów w majątku wspólnym powinniśmy przy tym pamiętać, iż wniosek taki możemy złożyć jedynie na etapie postępowania przed sądem I instancji, co oznacza ograniczenie czasowe oraz rzeczowe. Pogląd ten jest też legitymizowany w doktrynie prawa cywilnego. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego

„W sprawie o podział majątku wspólnego niedopuszczalne jest zgłoszenie żądania ustalenia nierównych udziałów w tym majątku dopiero w postępowaniu apelacyjnym.”

(Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 1998 r. I CKN 730/97 )

 

Kolejnym zakazem jest żądanie ustalenia nierównych udziałów jedynie w niektórych składnikach majątku.
Może to wynikać z prób wykazania tego, iż określony składnik majątku wspólnego, jak np. dom powinien przysługiwać jednej ze stron ze względu na fakt, iż to ona poczyniła wyłączne lub prawie wyłączne nakłady związane z powstaniem czy utrzymaniem takiego składnika. Wniosek taki jako stosowany w sposób generalny, oparty jedynie na materialnych nakładach, należy uznać za niesłuszny, gdyż sąd każdorazowo powinien w sposób swobodny ocenić jaki podział majątku będzie odpowiadał zasadom współżycia społecznego oraz faktycznie będzie konstytuował prawidłowy podział. Powyższe zostało potwierdzone orzeczeniem Sądu Najwyższego, który w sposób jednoznaczny przyjął, iż

„Małżonek nie może żądać na podstawie art. 43 § 2 k.r.o. ustalenia nierównych udziałów w niektórych składnikach majątku wspólnego.”

(Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2003 r. IV CKN 278/01).