Od chwili ustania wspólności majątkowej małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Mogą jednak z ważnych przyczyn żądać ustalenia nierównych udziałów (art. 43k.r.o. oraz art. 567 § 1 k.p.c.). Żądanie takie należy zgłosić w postępowaniu o podział majątku wspólnego, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku (art. 567 § 3 k.p.c.), a poprzez art. 688 k.p.c. – także przepisy o zniesieniu współwłasności.

W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami właściwy jest sąd miejsca położenia majątku, a jeżeli wspólność ustała przez śmierć jednego z małżonków – sąd spadku. Sprawa toczy się w postępowaniu nieprocesowym, co oznacza, że nie mamy tu klasycznego „powoda'” i „pozwanego”, a biorą w nim udział „wnioskodawca” i „uczestnik/uczestnicy”. Nie ma tu również prekluzji dowodowej i strony mogą składać wnioski dowodowe bez większych ograniczeń czasowych. Zadaniem sądu jest przede wszystkim ustalenie składu majątku i jego wartości, co też czyni z urzędu.

W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi. W razie sporu co do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym sąd może w tym przedmiocie orzec postanowieniem wstępnym.

Ale do rzeczy – we wniosku o podział majątku wspólnego należy wskazać podstawę ustania wspólności majątkowej małżeńskiej (m.in. rozwód, śmierć małżonka) oraz majątek podlegający podziałowi.

Co do zasady przedmiotem postępowania o podział jest majątek, który był objęty wspólnością majątkową i istniał w dacie jej ustania. Ruchomości i nieruchomości wchodzące w skład majątku w tej dacie muszą jednak istnieć w dacie dokonywania podziału, decydujące bowiem znaczenie dla rozstrzygnięcia mają okoliczności istniejące w dacie zamknięcia rozprawy (art. 316 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k,p.c.). Sąd jest zobligowany do orzeczenia o przyznaniu jednemu z byłych małżonków istniejących składników majątkowych i dokonania rozliczenia ich wartości. Składniki bezprawnie zniszczone lub zbyte przez jednego z małżonków podlegają rozliczeniu, natomiast składniki zużyte w toku normalnego używania nie są uwzględniane. W postępowaniu o podział majątku wspólnego, poza rozliczeniem nakładów i wydatków poczynionych z majątku wspólnego na majątek odrębny (osobisty) i z majątku odrębnego (osobistego) na majątek wspólny w czasie trwania wspólności ustawowej małżeńskiej, następuje także rozliczenie nakładów i wydatków dokonanych przez każde z małżonków (lub byłych małżonków) w okresie od ustania wspólności do chwili podziału majątku wspólnego. Podstawę dokonania rozliczeń stanowią art. 567 § 1 k.p.c. w zw. z art. 686.k.p.c. Sąd w postępowaniu działowym dokonuje rozliczeń z tytułu posiadania przedmiotów należących do majątku objętego wspólnością, pobranych pożytków i innych przychodów, a także poczynionych na ten majątek nakładów i spłaconych długów w okresie między ustaniem wspólności a dokonaniem podziału majątku wspólnego.Warto pamiętać, że za podstawę rozliczenia pożytków nie sposób przyjąć pożytków potencjalnych (możliwych do uzyskania w świetle opinii biegłego), lecz jedynie pożytki rzeczywiste (realnie uzyskane – postanowienie SN z dnia 7 stycznia 2009 r., II CSK 390/08, LEX nr 490512; postanowienie SN z dnia 13 grudnia 2013 r., III CZP 86/13, LEX nr 1448745).

W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga również o wzajemnych rozliczeniach byłych małżonków. Każdy z nich może korzystać ze zgromadzonych w okresie małżeństwa środków finansowych, jednak należy pamiętać, że rozliczeniu nie podlegają jedynie te, które zostały wydane nazaspokojenie usprawiedliwionych własnych potrzeb, do wykazania czego zobowiązana jest ta strona postępowania, która pieniądze zużyła (postanowienie SN z dnia 19 czerwca 2009 r., V CSK 485/08, M. Praw. 2009, nr 14, s. 747).

Przy podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami w zasadzie nie bierze się pod uwagę pasywów. Niespłacone długi, które obciążają majątek wspólny, przy podziale majątku wspólnego w zasadzie nie podlegają rozliczeniu. Jednakże inną kwestią jest ustalenie wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego i podlegających podziałowi.

Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że przy szacowaniu składników majątku wspólnego należy uwzględnić obciążenie zmieniające rzeczywistą wartość tych składników majątkowych, w szczególności obciążenie o charakterze prawnorzeczowym, za które ponosi odpowiedzialność każdorazowy właściciel nieruchomości, zwłaszcza obciążenie hipoteką i prawami dożywocia. Wartość takich obciążeń odlicza się zarówno przy ustalaniu składników majątku wspólnego, jak i przy zaliczeniu wartości przyznanej jednemu z małżonków nieruchomości na poczet przysługującego mu udziału w majątku wspólnym (postanowienie SN z dnia 21 stycznia 2010 r., I CSK 205/09, LEX nr 560500).

Postępowanie sądowe w sprawach o podział majątku / dział spadku jest postępowaniem skomplikowanym. Bardzo często w swojej praktyce zawodowej spotykam się z tym, że małżonkowie są przekonani, że w tym postępowaniu sąd tylko dzieli majątek, przyznając określone prawo majatkowe do danego składnika jednego z małżonków. W rzeczywistości niemal w każdym postępowaniu rozliczane są jeszcze tzw. nakłady na majątek np. załóżmy, że jeden z małżonków zameiszkuje w domu należącym niegdyś do obojga. Opłaca w związku z tym m.in. podatek od nieruchomości, ogrzewa budynek czy może żądać zwrotu  kosztów jakie w związku z tym poniósł? Otóż tak, może żądać zwrotu połowy poczynionych w tym zakresie nakładów. Przykłady takich dodatkowych rozliczeń można mnożyć, kązda sprawa jest inna. Jedni małżonkowie dzielą nieruchomości, ruchomości,  inne prawa majątkowe, lecz sprawa komplikuje się jeszcze bardziej, gdy w tle pojawia nam się firma jednego z małżonków powstała w trakcie trwania małżeństwa, ale o temu zostanie poświęcony inny artykuł.

O tym, który majątek jest majątkiem osobistym, a który majątkiem wspólnym warto przeczytać tutaj – majątek wspólny a majątek osobisty małżonków