Niniejszy artykuł poświęcony jest omówieniu rozporządzeń testamentowych jakimi są zapis zwykły i zapis windykacyjny, w szczególności wskazaniu różnic między zapisami.

Zarówno zapis zwykły, jak i zapis windykacyjny prowadzą do tego, aby osoba na rzecz której spadkodawca dokonał zapisu, uzyskała tytuł prawny do określonej rzeczy lub prawa.

O zapisie zwykłym stanowi art. 968 §1 Kodeksu Cywilnego. Z definicji zawartej z tym przepisie wynika, że zapis zwykły jest rozporządzeniem testamentowym, przez które spadkodawca może zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby.

O zapisie windykacyjnym traktuje art. 9811 Kodeksu Cywilnego. Zgodnie z jego treścią w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku.

Jako przedmiot zapisu windykacyjnego ustawodawca wymienia:

  1. rzecz oznaczoną co do tożsamości,
  2. zbywalne prawo majątkowe,
  3. przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
  4. ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności,
  5. ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Porównanie powyższego pozwala dostrzec kilka istotnych różnic między zapisami- przedmiot zapisu, forma w jakiej może być ustanowiony oraz sposób jego realizacji.

W formie zapisu zwykłego może być zawarte rozporządzenie dotyczące tylko świadczenia majątkowego. Mowa o każdym świadczeniu, które może być przedmiotem zobowiązania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2013 r., II CSK 486/120); świadczenie to może polegać na działaniu bądź zaniechaniu.

Spadkodawca musi ściśle określić przedmiot zapisu, ma jednak dużą swobodę w określeniu innych elementów wykreowanego na skutek wprowadzenia zapisu zwykłego stosunku zobowiązaniowego między obciążonym zapisem a zapisobiercą.

  • Jako przykłady przedmiotu zapisu zwykłego podaje się:

obowiązek przeniesienia własności rzeczy, ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, spełnienie świadczenia pieniężnego, zwolnienie z długu, zaniechanie wykonywania pewnych uprawnień, dostarczanie środków utrzymania.

  • W przypadku zapisu windykacyjnego,

ustawodawca określając jego przedmiot posłużył się katalogiem zamkniętym, co oznacza, że tylko i wyłącznie przedmioty wymienione w przytoczonym powyżej przepisie mogą być przedmiotem zapisu windykacyjnego. Do katalogu tego nie należą inne dobra, którymi testator może rozporządzać za życia lub rozrządzić nimi na wypadek śmierci, na przykład rzeczy oznaczone tylko co do gatunku czy pieniądze. Tak samo jak w przypadku zapisu zwykłego przedmiot musi być określony dokładnie i jednoznacznie.

Dla ważnego ustanowienia zapisu windykacyjnego niezbędne jest umieszczenie go w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Wymóg ten nie został określony w przypadku zapisu zwykłego. Zapis windykacyjny zawarty w testamencie sporządzonym w innej formie niż notarialna wywołuje jedynie skutki prawne zapisu zwykłego. Istotne jest, że forma aktu notarialnego nie jest wymaga na odwołania ustanowionego rozporządzenia; odwołanie może nastąpić w testamencie sporządzonym w dowolnej formie.

W kwestii sposobu realizacji zapisów należy wskazać, że na skutek ustanowienia zapisu zwykłego pomiędzy obciążonym zapisem a zapisobiercą powstaje stosunek prawny o charakterze zobowiązaniowym. Co za tym idzie, zapisobiercy przysługuje więc roszczenie o spełnienie świadczenia z tytułu zapisu zwykłego. Zapisobierca może dochodzić spełnienia świadczenia, wytaczając odpowiednie powództwo o wykonanie zapisu zwykłego, natomiast w postępowaniu o dział spadku natomiast dopuszczalne jest ustalenie istnienia zapisu zwykłego.

Koszty sądowe w przypadku dochodzenia spełnienia świadczenia wynikającego z zapisu zwykłego są zależne od rodzaju świadczenia. Jeżeli roszczenie będzie dotyczyło zapłaty określonej sumy pieniędzy należy uiścić opłatę stałą ustaloną według wartości przedmiotu sporu. Gdy wartość przedmiotu sporu nie przekracza 20 000 zł wysokość opłaty oscyluje miedzy kwotą 30 zł a 1000 zł. W przypadku wartości wyższej niż 20 000 zł pobiera się od pisma opłatę stosunkową wynoszącą 5% tej wartości, nie więcej jednak niż 200 000 złotych.

Odmiennie sytuacja kształtuje się w przypadku zapisu windykacyjnego. Jak wynika przytoczonego powyżej art. 9811 Kodeksu Cywilnego oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Zatem prawa do przedmiotu zapisu windykacyjnego zapisobierca może wykazać jedynie prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia.

Opłata sądowa w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku wynosi 100 zł. Dodatkowo zapłacimy 5 zł za wpis do Rejestru Spadkowego. Natomiast koszt sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia to 50 zł oraz dodatkowo 100 zł za sporządzenie protokołu poprzedzającego wydanie aktu poświadczenia. Notariusz może również pobrać 50 zł za otwarcie i ogłoszenie testamentu.

Różnice między zapisami dotyczą także zastrzeżenia w nich warunku lub terminu. Art. 975 Kodeksu Cywilnego wskazuje wprost, że zapis zwykły może być uczyniony pod warunkiem i z zastrzeżeniem terminu. Przeciwnie jeśli chodzi o zapis windykacyjny; z treści art. 9813 §1 Kodeksu Cywilnego jednoznacznie wynika zakaz ustanawiania zapisu windykacyjnego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.

Skutki ustanowienia zapisu windykacyjnego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu nie są jednoznaczne. Niewątpliwie zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. W konsekwencji powstaje taki stan prawny, jak gdyby warunek lub termin w ogóle nie został zastrzeżony w testamencie. Zapis taki uważany jest za ważny, lecz jeżeli z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia dane rozrządzenie nie zostałoby uczynione, zapis windykacyjny jest nieważny, tj. nie powstaną żadne skutki prawne związane z zapisem windykacyjnym.

Możliwa jest również konwersja nieważnego zapisu windykacyjnego na ważny zapis zwykły. Jest ona możliwa wyłącznie w przypadku, gdy zapis windykacyjny jest nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu, a z treści testamentu lub okoliczności nie wynika nic innego.

Ostatnią istotną różnicą miedzy zapisami jest termin przedawnienia roszczeń wynikających z zapisów. W przypadku zapisu zwykłego regulację odnajdziemy w art. 981 Kodeksu Cywilnego. Zgodnie z jego treścią roszczenia z tytułu wykonania zapisu zwykłego przedawniają się po upływie pięciu lat, co oznacza, że po upływie tego terminu zapisobierca nie będzie mógł dochodzić roszczenia z tytułu zapisu zwykłego. Natomiast w przypadku zapisu windykacyjnego roszczenia osoby uprawnionej przedawniają się na zasadach ogólnych, a więc w zależności od przedmiotu zapisu i sposobu jego realizacji, na przykład nie przedawnia się roszczenie o wydanie nieruchomości.

 

Podsumowując, wybór zapisu w jakim dokonać rozporządzenia zależny jest przede wszystkim od przedmiotu zapisu. Ustanowienie zapisu windykacyjnego wydaje się być „bezpieczniejsze” dla zapisobiercy, chociażby dlatego, że osiąga skutki już z chwilą otwarcia spadku i pozwala uniknąć często kilkuletniego procesu sądowego. Jednak gdy okoliczności uniemożliwiają sporządzenie testamentu notarialnego skorzystać można z instytucji zapisu zwykłego, który dla swej ważności nie wymaga formy notarialnej.