Fundacja rodzinna – ubiegłoroczna nowość w sukcesji majątku

Fundacja rodzinna – ubiegłoroczna nowość w sukcesji majątku

W dzisiejszym artykule pragnę w kilku słowach przybliżyć Państwu prawidła jakimi rządzi się fundacja rodzinna. Choć jest tworem stosunkowo nowym, w innych krajach rozwiązanie to cieszy się sporym zainteresowaniem, stanowiąc ciekawą alternatywę dla zapewnienia stabilnych warunków prawnych dla sukcesji wypracowanego przez lata majątku.

Ogólnie rzecz ujmując, fundacja rodzinna to struktura prawna umożliwiająca tworzenie organizacyjnych ram dla długoterminowego zarządzania biznesem i ochrony majątku, z perspektywą trwającą więcej niż jedno pokolenie, bez konieczności angażowania spadkobierców w zarządzanie. Jest to narzędzie, które pozwala na realizację świadczeń dla beneficjentów bez naruszania integralności majątku rodzinnego oraz utrzymania płynności finansowej firm, w których fundacja posiada udziały.

Fundacja rodzinna umożliwia formalne oddzielenie spraw biznesowych od rodzinnych i ma na celu zapewnienie środków finansowych dla rodziny, realizację wizji fundatora oraz zachowanie wartości, które fundator przyjął w prowadzeniu biznesu. Dzięki fundacji rodzinnej możliwe jest zachowanie ciągłości działania przedsiębiorstwa przez pokolenia oraz zabezpieczenie finansowe dla beneficjentów.

Dlaczego warto założyć fundację rodzinną?

• Ochrona przed utratą dochodów – fundator ma możliwość wycofania się z aktywnego zarządzania biznesem, nie tracąc przy tym źródeł dochodu.
• Zabezpieczenie finansowe rodziny – fundacja pozwala na finansową ochronę członków rodziny.
• Oddzielenie biznesu od spraw rodzinnych – tworzy formalne rozdzielenie między zarządzaniem biznesem a sprawami rodzinnymi.
• Zachowanie integralności majątku – umożliwia utrzymanie majątku w jednych rękach i jego ochronę.
• Efektywne zarządzanie – fundacja zapewnia efektywne zarządzanie majątkiem oraz jego pomnażanie.
• Planowanie sukcesji -umożliwia zaplanowanie przekazania majątku na wiele pokoleń.

Jak założyć fundację rodzinną?

• Oświadczenie przed notariuszem – fundator musi złożyć oświadczenie o ustanowieniu fundacji przed notariuszem w formie aktu założycielskiego lub testamentu.
• Statut fundacji -należy sporządzić statut fundacji w formie aktu notarialnego, określając zasady działania fundacji.
• Przekazanie majątku fundacja musi zostać wyposażona w majątek o wartości co najmniej 100 tys. zł.
• Rejestracja – fundacja musi zostać zarejestrowana w rejestrze fundacji rodzinnych.

Fundatorem może być osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, czyli mająca prawo swobodnie dysponować swoim majątkiem. Fundację ustanowioną w akcie założycielskim może założyć kilku fundatorów, natomiast fundacja ustanowiona w testamencie może mieć tylko jednego fundatora.

Beneficjentem fundacji rodzinnej mogą być osoby fizyczne (najczęściej członkowie rodziny), ale również organizacje pozarządowe prowadzące działalność pożytku publicznego.

Dochody i majątek fundacji mogą być wykorzystywane m.in. na pokrycie kosztów utrzymania, kształcenia lub leczenia beneficjentów, a także na realizację celów statutowych organizacji pożytku publicznego.

Co ciekawe fundator ma dużą swobodę w określeniu zasad funkcjonowania fundacji rodzinnej oraz jej celów. Celem może być m.in. zapewnienie nieprzerwanego działania firmy oraz zabezpieczenie środków do życia dla członków najbliższej rodziny. Fundacja rodzinna może być ustanawiana na czas określony lub nieokreślony.

Majątek fundacji może obejmować mienie należące do fundatora lub fundatorów, w tym udziały i akcje spółek. Fundator musi wyposażyć fundację w majątek o wartości co najmniej 100 tys. zł.

Należy również zapamiętać, że fundacja rodzinna nie służy do prowadzenia działalności gospodarczej. Może jednak wyjątkowo prowadzić działalność związaną z obrotem majątkiem, najmem, udzielaniem pożyczek spółkom, w których posiada udziały, obrotem walutą obcą na potrzeby płatności związanych z działalnością fundacji oraz działalnością rolniczą.

FUNDACJA RODZINNA A ZACHOWEK

W nowelizacji Kodeksu cywilnego wprowadzono zmiany dostosowawcze, które dotyczą obliczania zachowku. Przede wszystkim, w art. 993 § 2 Kodeksu cywilnego określono, że przy obliczaniu zachowku należy doliczyć do spadku fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, jeśli fundacja rodzinna nie została ustanowiona w testamencie. Zmiana ta ma na celu ochronę praw osób uprawnionych do zachowku, w sytuacji gdy mienie, które stanowiłoby podstawę do obliczenia zachowku, zostało przekazane do fundacji rodzinnej.

Ponadto, zgodnie z art. 993 § 3 Kodeksu cywilnego, do masy spadkowej dolicza się także mienie uzyskane w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jednak nie więcej niż wysokość funduszu założycielskiego wniesionego przez spadkodawcę. Ograniczenie to ma na celu zagwarantowanie, że przy obliczaniu zachowku uwzględniane będzie jedynie mienie pochodzące od spadkodawcy, co zapobiegałoby doliczaniu majątku powstałego w wyniku działalności samej fundacji rodzinnej. W przeciwnym razie, osoby uprawnione do zachowku mogłyby otrzymać korzyść wyższą niż w przypadku, gdyby fundacja rodzinna nie została założona.

Wyjątki …

W zaktualizowanych przepisach Kodeksu cywilnego uwzględniono pewne wyjątki od zasady doliczania do spadku mienia wniesionego na fundusz założycielski oraz mienia związanego z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przy obliczaniu zachowku. Przede wszystkim, jeśli mienie zostało wniesione na pokrycie funduszu założycielskiego ponad 10 lat przed otwarciem spadku (czyli śmiercią spadkodawcy), nie zostanie ono doliczone do spadku, chyba że fundacja rodzinna została ustanowiona jako spadkobierca.

Z kolei mienie uzyskane w wyniku rozwiązania fundacji rodzinnej również nie będzie wliczane do spadku, jeśli zostało przekazane ponad 10 lat przed otwarciem spadku osobom, które nie są spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku (art. 994 Kodeksu cywilnego).

Dodatkowo, gdy zstępny nie był jeszcze na świecie w momencie przekazania funduszu założycielskiego lub mienia związanego z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, a spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych, te aktywa nie będą doliczane do spadku. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy przekazanie nastąpiło w ciągu 300 dni przed narodzinami zstępnego (art. 994 Kodeksu cywilnego).

Jeśli chodzi o małżonka, fundusz założycielski oraz mienie związane z rozwiązaniem fundacji rodzinnej nie będą doliczane do spadku, jeśli zostały przekazane przed zawarciem małżeństwa ze spadkodawcą.

Te wyłączenia są podobne do przepisów o darowiznach, które nie są doliczane do spadku przy obliczaniu zachowku.

Jaka będzie wartość funduszu założycielskiego i mienia związanego z rozwiązaniem fundacji rodzinnej?

Nowelizacja Kodeksu cywilnego precyzuje moment, na który ustala się wartość funduszu założycielskiego oraz mienia związanego z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Kluczowy jest tutaj stan z chwili wniesienia tych środków, natomiast ceny przyjmuje się z chwili ustalenia zachowku (art. 995 § 3 Kodeksu cywilnego). Taki sposób określania wartości ma na celu odzwierciedlenie rzeczywistego stanu mienia w momencie jego przekazania fundacji lub uprawnionemu do zachowku, który może rościć prawa do tych środków.

Zaliczanie świadczeń z fundacji rodzinnej na poczet zachowku.

Zgodnie z nowymi przepisami, jeśli osoba uprawniona do zachowku pobiera świadczenia jako beneficjent fundacji rodzinnej, te świadczenia będą zaliczane na poczet zachowku (art. 996 § 2 Kodeksu cywilnego). Jest to mechanizm mający na celu uwzględnienie wpływu otrzymanych świadczeń na wysokość zachowku, co oznacza, że uprawniony do zachowku może zrealizować swoje prawa do niego poprzez korzyści otrzymane z fundacji. Podobne rozwiązanie stosuje się w odniesieniu do darowizn i zapisów windykacyjnych (art. 996 § 1 Kodeksu cywilnego).

Zaliczenie obowiązku alimentacyjnego na poczet zachowku

Jeśli fundacja rodzinna spełnia obowiązek alimentacyjny, który przekracza przeciętną miarę, ten nadmiarowy koszt będzie zaliczany na poczet zachowku (art. 997 § 2 Kodeksu cywilnego). Fundacja może pełnić rolę zastępującą spadkodawcę w spełnianiu obowiązku alimentacyjnego, a nadwyżka kosztów ponad standardową miarę będzie doliczana do zachowku, podobnie jak w przypadku kosztów kształcenia przekraczających przeciętną miarę (art. 997 § 1 Kodeksu cywilnego).

Obniżenie, rozłożenie na raty, odroczenie terminu płatności zachowku lub jego zwrot

Nowe przepisy umożliwiają dostosowanie wypłaty zachowku do sytuacji społeczno-gospodarczej. Przewidziano możliwość odroczenia terminu płatności zachowku, rozłożenia go na raty, a w szczególnych przypadkach nawet jego obniżenia, uwzględniając sytuację majątkową i osobistą zarówno uprawnionego, jak i zobowiązanego do zachowku. W przypadku rozłożenia zachowku na raty, termin spłaty nie może przekroczyć pięciu lat, z możliwością przedłużenia do 10 lat w wyjątkowych sytuacjach. Jeśli okoliczności uzasadniające obniżenie zachowku ustąpią, zobowiązany będzie musiał zwrócić różnicę uprawnionemu do zachowku, jednakże żądanie takiego zwrotu będzie możliwe jedynie przez pięć lat od obniżenia.

Stosowanie nowych przepisów do spraw rozpoczętych przed ich wejściem w życie

Nowe przepisy dotyczące obniżenia zachowku, jego rozłożenia na raty lub odroczenia terminu płatności mają zastosowanie także do postępowań w sprawie zachowku, które zostały rozpoczęte, ale jeszcze nie zakończone przed wejściem w życie tych zmian, czyli przed 22 maja 2023 r.

Kolejność odpowiedzialności za zachowek fundacji rodzinnej i osób otrzymujących mienie po jej rozwiązaniu

W przepisach wzorowanych na odpowiedzialności subsydiarnej obdarowanych, ustalono odpowiedzialność zarówno fundacji rodzinnej, jak i osób, które otrzymały mienie po rozwiązaniu fundacji rodzinnej, za uzupełnienie zachowku. Jeśli uprawniony do zachowku nie może go otrzymać od spadkobiercy lub zapisobiercy windykacyjnego, może dochodzić zachowku od fundacji rodzinnej z tytułu funduszu założycielskiego, jednakże tylko do wysokości wzbogacenia (art. 1000 § 4 Kodeksu cywilnego). W przypadku osób, które otrzymały mienie po rozwiązaniu fundacji, odpowiedzialność również ogranicza się do wysokości wzbogacenia (art. 1000 § 5 Kodeksu cywilnego). Jeżeli osoba ta sama jest uprawniona do zachowku, odpowiada tylko w wysokości przekraczającej jej własny zachowek i może zwolnić się z odpowiedzialności, zwracając otrzymane mienie (art. 1000 § 6-7 Kodeksu cywilnego).

Wprowadzono także zasadę kolejności odpowiedzialności za zachowek z tytułu mienia związanego z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Osoba, która otrzymała mienie wcześniej, odpowiada tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać należności od osoby, która otrzymała mienie później (art. 1001 § 2 Kodeksu cywilnego).

Terminy przedawnienia roszczeń wobec fundacji rodzinnej i osób otrzymujących mienie po jej rozwiązaniu

Roszczenia wobec fundacji rodzinnej związane z uzupełnieniem zachowku z tytułu funduszu założycielskiego przedawniają się po pięciu latach od otwarcia spadku (art. 1007 § 3 Kodeksu cywilnego). Podobny termin pięciu lat obowiązuje w przypadku roszczeń wobec osób, które otrzymały mienie po rozwiązaniu fundacji rodzinnej (art. 1007 § 4 Kodeksu cywilnego).

Możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku

Nowelizacja wprowadza możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku, co nie było jednoznacznie uregulowane w poprzednim stanie prawnym. Zrzeczenie się może obejmować prawo do zachowku w całości lub w części (art. 1048 § 2 Kodeksu cywilnego). Dodatkowo, możliwe jest zrzeczenie się prawa do żądania zachowku od osób odpowiedzialnych subsydiarnie, takich jak fundacja rodzinna czy osoby otrzymujące mienie po jej rozwiązaniu. Wprowadzono także możliwość zmiany lub rozwiązania takiej umowy za zgodą obu stron.

Dzięki tym zmianom, prawo zachowku stało się bardziej elastyczne i dostosowane do nowoczesnych form planowania sukcesji, takich jak fundacje rodzinne. Wprowadzono mechanizmy pozwalające na zrównoważenie interesów spadkodawcy, spadkobierców oraz uprawnionych do zachowku, przy jednoczesnym zachowaniu transparentności i sprawiedliwości w podziale majątku.

Jeśli mają Państwo więcej pytań – zapraszam do kontaktu.

Adwokat Agnieszka Juchno-Marcjan