Niegodność dziedziczenia – omówienie dwóch nowych przesłanek

Omówienie dwóch nowych przesłanek w niezgodności dziedziczenia

Niegodność dziedziczenia bywa jedną z instytucji, które mogą mieć wpływ na krąg potencjalnych spadkobierców.

Zgodnie z kodeksem cywilnym:

§ 1. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

1)dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

2)podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

3)umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;

4)uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;

5)uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Dwie ostatnie przesłanki stanowią nowość i z tego względu poświęcę im kilka słów. Tymczasem warto też zaznaczyć, że uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes, a z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku. Co istotne spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył.

Obowiązek alimentacyjny

Obowiązek alimentacyjny uregulowany został w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Zgodnie z art. 128 k.r.o. obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Ponadto, w art. 60 k.r.o., unormowany został obowiązek dostarczania środków utrzymania pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami. Do tego obowiązku znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy o obowiązku alimentacyjnym między krewnymi (art. 61 k.r.o.). Obowiązek alimentacyjny istnieje także pomiędzy powinowatymi. W takich przypadkach ustawa wprowadza jednak pewne ograniczenia. Przede wszystkim obowiązek taki może powstać jedynie pomiędzy zstępnymi i wstępnymi powinowatymi w linii prostej.

Poza świadczeniami alimentacyjnymi należnymi na podstawie wskazanych wyżej przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego występują również świadczenia, które można by określić jako quasi-alimentacyjne. Chodzi o świadczenia, których źródłem może być w pewnych sytuacjach umowa renty (art. 903 k.c.), oraz świadczenia rentowe, które zostały określone przez sąd na podstawie art. 913 § 1 k.c. W pierwszym przypadku chodzi o rentę ustanowioną bez wynagrodzenia w umowie renty, a z treści umowy wynika, że renta ma zapewniać uprawnionemu środki utrzymania. W drugim przypadku chodzi o sytuację, gdy przy umowie o dożywocie stosunki pomiędzy dożywotnikiem a zobowiązanym stają się tak złe, że nie można wymagać od stron, aby pozostawały w bezpośredniej styczności i sąd zmienia niektóre lub wszystkie uprawnienia objęte umową na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych świadczeń (art. 913 § 1 k.c.). Ponieważ treścią umowy o dożywocie jest zapewnienie zbywcy nieruchomości dożywotniego utrzymania, w szczególności dostarczania mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, a także zapewnienie pomocy i pielęgnowania w chorobie (art. 908 § 1 k.c.), to ustalona przez sąd renta także ma zapewnić dożywotnikowi możliwość utrzymania. Renta taka staje się zatem świadczeniem o charakterze zbliżonym, jeżeli nie tożsamym, ze świadczeniem alimentacyjnym. Otwarta pozostaje jednak kwestia, czy uporczywe niespełnianie obowiązku świadczeń rentowych może stanowić przesłankę niegodności. Mogą wystąpić pewne wątpliwości, gdyż chodzi jednak o świadczenia quasi-alimentacyjne.

Obowiązek alimentacyjny, o którym mowa w art. 928 § 1 pkt 4 k.c., to obowiązek wynikający z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Dotyczy to zarówno obowiązku pomiędzy krewnymi, jak i powinowatymi. Także, chociaż z pewnymi wątpliwościami, należy do tej kategorii zaliczyć obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami. Wątpliwości odnoszą się jednak bardziej do spełnienia przesłanki uporczywości, o czym będzie mowa przy jej omawianiu.

Orzeczenie niegodności dziedziczenia z powodu niewykonywania obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy jest możliwe jedynie w sytuacjach, gdy obowiązek ten jest określony co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem lub innym organem albo inną umową. Jeżeli obowiązek alimentacyjny nie został określony w sposób wymagany ustawą, wykluczona jest możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego. Wynika to jednoznacznie z treści art. 928 § 1 pkt 4 k.c.

Uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości w sposób wskazany w ustawie oznacza w pierwszej kolejności niespełnianie kolejnych świadczeń (rat) alimentacyjnych. Jest to sytuacja określona w art. 471 k.c. jako niewykonanie zobowiązania. W ustawie przewidziana została też sytuacja nienależytego wykonania zobowiązania, która także pociąga za sobą odpowiedzialność dłużnika za szkodę wynikającą z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Warto więc rozważyć, czy w odniesieniu do niewykonywania obowiązku alimentacyjnego jako przyczyny niegodności dziedziczenia taką przyczynę może stanowić nie tylko „całościowe” niewykonywanie czy także nienależyte wykonywanie zobowiązania. Nienależyte wykonanie zobowiązania zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem oznacza m.in. spełnienie świadczenia w mniejszym rozmiarze lub nieterminowo. Świadczenie alimentacyjne także może nastąpić z uchybieniem terminu lub w mniejszej kwocie niż ustalona. Jak się wydaje, w takich sytuacjach, jeżeli działania zobowiązanego do alimentacji cechują się uporczywością, także można uznać, że przesłanka niegodności dziedziczenia wskazana w art. 928 § 1 pkt 4 k.c. została spełniona.

Uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy musi być uporczywe.

Przede wszystkim trzeba wskazać na trzy podstawowe cechy uporczywości. Pierwsza to element czasowy, druga to ujemna ocena zachowania danej osoby, trzecia to określony stan umysłu osoby uchylającej się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego.

Zachowania uporczywe powinna cechować przede wszystkim długotrwałość. Zachowania jednostkowe bądź trwające krótki czas nie charakteryzują się tą cechą. Ocena zachowania osoby zobowiązanej do alimentacji wobec spadkodawcy ma charakter obiektywny.

Ocenie podlega także element subiektywny w postaci stanu świadomości osoby uchylającej się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego względem spadkodawcy. Chodzi o nastawienie psychiczne, świadome i celowe działania takiego podmiotu, o sytuację, gdy zobowiązany ze złej woli uchyla się od wykonywania ciążącego na nim obowiązku, mając możliwość jego wykonania. Stąd należy wykluczyć możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego, gdy mamy do czynienia z niewykonywaniem obowiązku alimentacyjnego z przyczyn niezależnych od zobowiązanego. Zła wola nie może zostać przypisana zobowiązanemu, który nie jest w stanie spełniać świadczeń alimentacyjnych z uwagi na obiektywne okoliczności, takie jak choroba, utrata zdolności do pracy. Ponadto, zobowiązany do alimentacji względem rodzeństwa może uchylić się od alimentacji, jeżeli spełnianie świadczeń alimentacyjnych jest połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla zobowiązanego lub dla jego najbliższej rodziny (art. 134 k.r.o.).

Określenie zachowania danego podmiotu jako uporczywe użyte zostało także w art. 1008 pkt 1 i 3 k.c. określających przesłanki wydziedziczenia. Ponieważ zarówno niegodność dziedziczenia, jak i wydziedziczenie mają na celu odsunięcie od dziedziczenia osób, których dziedziczenie byłoby sprzeczne z normami aksjologicznymi.

Uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą

Ustawą z 28.07.2023 r. wprowadzono także piątą przesłankę niegodności dziedziczenia w postaci uporczywego uchylania się przez spadkobiercę od obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającej z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka. W uzasadnieniu projektu ustawy z 28.07.2023 r. wskazano, że możliwości uznania spadkobiercy za niegodnego nie powinno ograniczać się do przyczyn związanych z relacjami o charakterze ekonomicznym. Równie ważne są relacje emocjonalne. Poczucie osamotnienia, odtrącenia, pozostawienia spadkodawcy bez wsparcia osobistego, emocjonalnego, także mogą stanowić dla spadkodawcy dolegliwość uzasadniającą pozbawienie spadkobiercy zdolności dziedziczenia po danym spadkodawcy. Wskazuje się także, że projektodawca zdecydował się na użycie pojęcia „pieczy” nad spadkodawcą, a nie jedynie opieki, która, co do zasady, jest instytucją prawa rodzinnego. Podkreślono, że użycie tego pojęcia pozwoli sądowi na uwzględnienie okoliczności konkretnej sprawy, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z pieczą faktyczną.

Źródła obowiązku wykonywania pieczy nad spadkodawcą zostały wskazane w art. 928 § 1 pkt 5 k.c. Wyliczenie to nie jest wyczerpujące („w szczególności”). Wyliczenie przykładowe zostało zastosowane, jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy z 28.07.2023 r., dla umożliwienia sądowi rozpoznającemu sprawę dokonania oceny dbałości spadkobiercy o spadkodawcę, w szczególności gdy chodzi o osoby niespokrewnione, a piecza ma charakter faktyczny.

Obowiązek wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka. Obowiązek taki wynika jednoznacznie z art. 87 k.r.o. („Rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się”). Jak wskazywano w literaturze, wymuszenie wykonywania obowiązku z art. 87 k.r.o. nie może być egzekwowane w drodze przymusu. Niewykonywanie tych obowiązków może jednak powodować ujemne konsekwencje prawne, m.in. możliwość wydziedziczenia wobec uporczywego niedopełniania wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Obecnie taką konsekwencją może być także uznanie spadkobiercy za niegodnego.

Uchylanie się od obowiązku wykonywania pieczy nad spadkodawcą, podobnie jak uchylanie się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego, ma mieć charakter uporczywy. Pojęcie uporczywości należy rozumieć analogicznie jak w odniesieniu do uchylania się od obowiązku alimentacyjnego. Musi to być zatem zachowanie, które cechuje długotrwałość, a także zła wola.

Należy pamiętać o tym, ze każda sytuacja jest inna i dlatego warto omówić swój przypadek z prawnikiem posiadającym doświadczenie w sprawach tego rodzaju.

Adwokat Agnieszka Juchno-Marcjan