Umowny podział majątku wspólnego

W pierwszej kolejności należy wskazać, że przepisy Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu postępowania cywilnego, poza dopuszczeniem samej możliwości dokonania umownego podziału majątku wspólnego, w żaden sposób nie regulują tej kwestii. Tym samym ten sposób podziału majątku wspólnego został pozostawiony autonomii małżonków (byłych małżonków), którzy mogą – z zastrzeżeniem ograniczeń ustawowych – uregulować likwidację istniejącej między nimi współwłasności w sposób dowolny. Swoboda dyspozycji stron może być wyłączona lub ograniczona tylko przez wyraźny przepis prawa zakazujący określonego sposobu zniesienia współwłasności (np. w przypadku podziału nieruchomości) lub nakazujący zastosowanie wskazanego. Nie ulega wątpliwości, że strony mogą dokonać umownego podziału ich majątku wspólnego w sposób im odpowiadający. Sposób ten nie może jednak uchybiać bezwzględnie obowiązującym przepisom prawa (art. 58 § 1 k.c.) ani zasadom współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.).

Gdy chodzi o ruchomości, umowa dokonująca w ich zakresie podziału majątku wspólnego może być zawarta w dowolnej formie. Jeżeli natomiast podział majątku dotyczy nieruchomości, konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego, ponieważ każdy sposób zniesienia współwłasności będzie rozporządzeniem tą nieruchomością (art. 158 w zw. z art. 73 § 2 zd. 1 i art. 1037 § 2 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o.), kończącym się nabyciem wyodrębnionych części rzeczy przez oboje małżonków (w razie podziału rzeczy wspólnej) lub nabyciem wyłącznej własności całej rzeczy przez jednego z małżonków. Wymóg formy aktu notarialnego dotyczy również sytuacji, gdy w skład dzielonego majątku wchodzi spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu (art. 17²ust. 4u.s.m.).

Umowa w przedmiocie podziału majątku wspólnego powinna zawierać wszystkie postanowienia podmiotowo i przedmiotowo istotne dla umowy znoszącej współwłasność, a zatem powinna określać sposób podziału, zawierać oświadczenia o przeniesieniu udziałów lub postanowienia dotyczące spłat i dopłat oraz terminów ich uiszczenia.

Zgodnie z treścią art. 1038 § 2 k.c.w zw. zart. 46 k.r.o. umowny podział majątku wspólnego może dotyczyć całego majątku bądź zostać ograniczony jedynie do jego części.

Do umowy o podział majątku wspólnego mają zastosowanie przepisy ogólne Kodeksu cywilnego dotyczące wad oświadczenia woli (art. 82–88 k.c.). Ewentualna nieważność umowy o podział majątku wspólnego może być stwierdzona w drodze powództwa o ustalenie nieważności umowy (art. 189 k.p.c.), wytoczonego przez każdego – w tym stronę umowy – kto ma interes prawny w takim ustaleniu. Na nieważność umowy dokonującej podziału majątku wspólnego mogą również powoływać się uczestnicy postępowania sądowego o podział majątku wspólnego. Jeśli zarzut nie potwierdzi się i sąd orzekający w sprawie o podział majątku wspólnego uzna, że został już dokonany umowny podział majątku wspólnego, obejmujący cały ten majątek, to powinien wniosek oddalić z uwagi na brak przedmiotu podziału. Jeśli jednak zarzut okaże się zasadny i sąd orzekający w sprawie o podział majątku wspólnego uzna, że umowa o podziale majątku wspólnego jest nieważna w całości bądź części, powinien w odpowiednim zakresie dokonać podziału majątku wspólnego.

Należy również podzielić pogląd, że umowny tryb zniesienia współwłasności, a zatem i podziału majątku wspólnego, wymaga zgodnych oświadczeń woli wszystkich współwłaścicieli. Dotyczy to zarówno samego zamiaru zniesienia współwłasności, jak i zastosowanego sposobu zniesienia współwłasności. W żadnym razie nie można „brakującego oświadczenia woli” któregokolwiek ze współwłaścicieli uzupełniać orzeczeniem sądu podejmowanym w trybie przepisów o zarządzie rzeczą wspólną (ani w trybie art. 199 zd. 2 k.c., ani według art. 201 zd. 2 k.c.). Brak również podstaw materialnoprawnych do zastosowania w trybie procesowym normy art. 64 k.c. Wprawdzie każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności, jednak określenie sposobu zniesienia współwłasności wymaga konstytutywnego doprecyzowania. Nie można tu więc stwierdzić obowiązku „złożenia oznaczonego oświadczenia woli” (tak E. Gniewek,Kodeks cywilny. Księga druga. Własność…).

Zasada autonomii woli stron oraz ich prawo do dokonania umownego podziału majątku wspólnego mają zatem zastosowanie dopóty, dopóki oboje małżonkowie (byli małżonkowie) są zgodni zarówno co do możliwości, jak i co do sposobu samego podziału. Gdy zgody brak, podział majątku może nastąpić jedynie w trybie sądowym.

(treść wpisu pochodzi z monografii pt. Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków, aut. Krystyny Skiepko)