Wszystko co należy wiedzieć o zachowku …

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, która ma na celu ochronę interesów najbliższych członków rodziny zmarłego. Umożliwia im uzyskanie części majątku spadkowego, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie. Poniższy artykuł szczegółowo analizuje zasady dochodzenia roszczeń o zachowek, z uwzględnieniem orzecznictwa Sądu Najwyższego.

Podstawa Prawna Zachowku

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (k.c.), zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się zachowek. Przysługuje on w wysokości połowy wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, a w przypadku gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni – dwóch trzecich wartości tego udziału.

Dochodzenie Roszczeń o Zachowek

Aby dochodzić roszczeń o zachowek, uprawniony musi złożyć stosowne powództwo do sądu. Kluczowe jest ustalenie, jakie osoby są uprawnione do zachowku oraz jaka jest wartość majątku spadkowego.

Wyłączenie i zmniejszenie zachowku

Kodeks cywilny przewiduje pewne okoliczności, w których możliwe jest wyłączenie lub zmniejszenie zachowku. Na przykład, zgodnie z art. 995 k.c., do wartości darowizn dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku, przy czym nie dolicza się darowizn uczynionych na rzecz osób nie będących spadkobiercami ustawowymi.

Przygotowanie się do takiej sprawy wymaga staranności i dokładności, aby zwiększyć szanse na pozytywne rozstrzygnięcie. Poniżej przedstawimy kluczowe kroki, które warto podjąć w celu odpowiedniego przygotowania się do sprawy o zachowek.

  1. Zrozumienie prawa do zachowku

Jak już wskazaliśmy wyżej zachowek jest instytucją prawa spadkowego, która ma na celu ochronę interesów najbliższych członków rodziny zmarłego. Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (k.c.), zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, przysługuje zachowek w wysokości połowy wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich, zachowek wynosi dwie trzecie wartości tego udziału.

  1. Zgromadzenie Dokumentacji

Przygotowanie odpowiedniej dokumentacji jest kluczowe. Dokumenty dotyczące majątku spadkowego:

  • Akty własności, umowy darowizny, wyceny nieruchomości, dokumenty dotyczące rachunków bankowych, udziałów w spółkach, itp.
  • Dokumenty potwierdzające pokrewieństwo: akty urodzenia, małżeństwa, itp.
  • Dowody na poczynione nakłady: Jeśli spadkobierca dokonał nakładów na majątek spadkowy, należy przedstawić stosowne dowody.

  1. Analiza Składu Majątku Spadkowego

Dokładne określenie składu majątku spadkowego jest kluczowe do obliczenia wysokości zachowku. Należy uwzględnić wszystkie składniki majątku, zarówno ruchomości, jak i nieruchomości, a także długi spadkowe.

  1. Wyliczenie Wartości Zachowku

Na podstawie zgromadzonych dokumentów należy wyliczyć wartość zachowku. Wartość ta jest ustalana według stanu na dzień otwarcia spadku (dzień śmierci spadkodawcy), a według wartości obecnych. Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się:

  • Darowizny uczynione przez spadkodawcę: Zgodnie z art. 993 k.c., przy obliczaniu zachowku dolicza się darowizny uczynione przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców ustawowych oraz osób uprawnionych do zachowku.
  • Wartość majątku spadkowego: Wartość rynkowa nieruchomości, ruchomości, środków na rachunkach bankowych, itp.

  1. Konsultacja z adwokatem

Złożoność spraw o zachowek sprawia, że warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym. Adwokat lub radca prawny pomoże w:

  • analizie dokumentacji i wyliczeniu wartości zachowku,
  • sporządzeniu i złożeniu odpowiedniego powództwa do sądu,
  • reprezentowaniu przed sądem oraz w negocjacjach z pozostałymi spadkobiercami.

  1. Sporządzenie Powództwa

Powództwo o zachowek powinno zawierać:

  • Dane powoda i pozwanych: dane osobowe oraz adresy zamieszkania.
  • Opis stanu faktycznego: Informacje o spadkodawcy, jego śmierci, testamencie (jeśli istnieje) oraz składzie majątku spadkowego.
  • Podstawy prawne roszczenia: Odwołanie się do odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących zachowku.
  • Wartość przedmiotu sporu: Kwota zachowku, której domaga się powód.
  • Załączniki: zgromadzone dokumenty.

  1. Postępowanie Sądowe

Po złożeniu powództwa sąd rozpoczyna postępowanie. W trakcie postępowania sądowego mogą wystąpić:

  • Rozprawy sądowe: Na których sąd przesłuchuje strony oraz świadków, a także analizuje przedłożone dokumenty.
  • Postępowanie dowodowe: Przedstawianie dowodów, w tym zeznań świadków oraz opinii biegłych, np. wyceny majątku.
  1. Negocjacje i Ugoda

Warto również rozważyć możliwość zawarcia ugody z pozostałymi spadkobiercami. Ugoda może przyspieszyć zakończenie sporu i pozwolić na uniknięcie kosztów sądowych. W negocjacjach pomocny może być mediator.

  1. Orzeczenie Sądu

Sąd po przeprowadzeniu postępowania wydaje wyrok, w którym m.in.:

  • Określa wysokość należnego zachowku.
  • Nakazuje jego wypłatę przez zobowiązanych.

W przypadku niezadowolenia z wyroku istnieje możliwość wniesienia apelacji.

Darowizny a masa spadkowa, czyli jak należy obliczyć zachowek.

Jednym z kluczowych elementów obliczania zachowku jest uwzględnienie darowizn dokonanych przez spadkodawcę za jego życia. Poniżej omówimy szczegółowo, które darowizny będą doliczane do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku, z przywołaniem odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego.

Podstawą prawną do doliczania darowizn do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku jest art. 993-995 k.c. Przepisy te określają, które darowizny będą uwzględniane oraz w jaki sposób należy je rozliczać.

Zgodnie z art. 993 k.c.:

„Przy ustalaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców ustawowych oraz osób uprawnionych do zachowku, chyba że darowizna została dokonana przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku.”

Przepis ten wprowadza ogólną zasadę, że darowizny dokonane na rzecz spadkobierców ustawowych oraz osób uprawnionych do zachowku będą doliczane do masy spadkowej, jeżeli zostały dokonane w okresie dziesięciu lat przed śmiercią spadkodawcy.

Art. 994 k.c. precyzuje wyłączenia, które darowizny nie będą doliczane do masy spadkowej:

„§ 1. Przy ustalaniu zachowku nie dolicza się drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, jak również darowizn uczynionych przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku.

  • 2. Nie dolicza się darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami ustawowymi, jeżeli zostały one uczynione przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku.”

Powyższy przepis wyłącza z doliczania do masy spadkowej drobne darowizny oraz darowizny uczynione przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że były one dokonane na rzecz spadkobierców ustawowych lub osób uprawnionych do zachowku.

Wartość darowizn doliczanych do masy spadkowej określa art. 995 k.c.:

„§ 1. Wartość przedmiotu darowizny dolicza się do spadku według stanu z chwili jej dokonania i według cen z chwili ustalania zachowku.

  • 2. Jeżeli przedmiot darowizny został zbyty lub zużyty w sposób nieprzyczyniający się do powiększenia masy spadkowej, wartość darowizny dolicza się do spadku według cen z chwili ustalania zachowku.”

Zgodnie z tym przepisem, wartość darowizny określa się według stanu z chwili jej dokonania oraz według cen z chwili ustalania zachowku.

Darowizny uczynione na rzecz zstępnych spadkodawcy (dzieci, wnuków) są szczególnie istotne przy obliczaniu zachowku. Zgodnie z art. 996 k.c.:

„Jeżeli obdarowanym jest zstępny, który nie jest uprawniony do zachowku, dolicza się do spadku także darowizny dokonane na jego rzecz.”

Przepis ten wskazuje, że darowizny na rzecz zstępnych, nawet jeżeli nie są oni uprawnieni do zachowku, również podlegają doliczeniu do masy spadkowej.

Darowizny uczynione na rzecz osób niebędących spadkobiercami ustawowymi lub uprawnionymi do zachowku, nie będą doliczane do masy spadkowej, jeżeli zostały dokonane przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku. Wyjątek ten przewiduje art. 994 § 2 k.c.

Warto przywołać orzeczenie Sądu Najwyższego, które precyzuje interpretację przepisów dotyczących doliczania darowizn do masy spadkowej. W jednym z kluczowych orzeczeń, Sąd Najwyższy wskazał, że:

„Doliczenie darowizn do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku ma na celu zapewnienie uprawnionym do zachowku odpowiedniej części majątku spadkowego, który spadkodawca przekazał za życia.” (Wyrok SN z dnia 18 stycznia 2013 r., sygn. akt IV CSK 362/12).

Zmiarkowanie zachowku przez Sąd: przesłanki i orzecznictwo

Instytucja zachowku ma na celu ochronę interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy, jednak w pewnych okolicznościach sąd może zmiarkować (zmniejszyć) wysokość zachowku. Niżej omówimy przesłanki, na podstawie których sąd może podjąć decyzję o zmniejszeniu zachowku, oraz przywołamy orzecznictwo Sądu Najwyższego, które precyzuje te kwestie.

Podstawą prawną do zmiarkowania zachowku jest art. 5 Kodeksu cywilnego (k.c.), który stanowi:

„Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.”

Sąd może zatem zmiarkować zachowek, jeżeli uzna, że żądanie pełnej kwoty zachowku jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa.

Istnieje kilka kluczowych przesłanek, na podstawie których sąd może zmiarkować zachowek:

  1. Nadmierna wartość darowizn: Jeśli darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku są znacznie wyższe od jego udziału w spadku, sąd może uznać, że pełne żądanie zachowku jest nieuzasadnione.
  2. Zachowanie uprawnionego do zachowku: W przypadkach, gdy uprawniony do zachowku zachowywał się w sposób wysoce naganny wobec spadkodawcy, np. porzucił go lub nie dbał o jego potrzeby, sąd może uznać, że pełna kwota zachowku nie jest zasłużona.
  3. Sytuacja majątkowa i zdrowotna uprawnionego: Jeżeli uprawniony do zachowku znajduje się w bardzo dobrej sytuacji majątkowej lub zdrowotnej, a spadkodawca za życia wspierał go finansowo, sąd może zmiarkować zachowek, uznając, że pełne żądanie jest nieuzasadnione.
  4. Sytuacja majątkowa spadkobiercy: W niektórych przypadkach sąd może wziąć pod uwagę trudną sytuację majątkową spadkobiercy zobowiązanego do wypłaty zachowku i zmiarkować jego wysokość, aby uniknąć nadmiernego obciążenia spadkobiercy.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego

  1. Wyrok SN z dnia 13 października 2011 r., sygn. akt I CSK 640/10: Sąd Najwyższy wskazał, że „miarkowanie zachowku może mieć miejsce jedynie w wyjątkowych okolicznościach, w których zachowanie uprawnionego do zachowku rażąco narusza zasady współżycia społecznego.” W tym orzeczeniu podkreślono, że podstawą miarkowania może być m.in. wysoce naganne zachowanie uprawnionego wobec spadkodawcy.
  2. Wyrok SN z dnia 25 stycznia 2012 r., sygn. akt V CSK 51/11: Sąd Najwyższy stwierdził, że „przy ustalaniu wysokości zachowku sąd powinien uwzględnić zarówno sytuację majątkową uprawnionego do zachowku, jak i sytuację majątkową spadkobiercy zobowiązanego do jego zapłaty.” Orzeczenie to podkreśla, że miarkowanie zachowku może być uzasadnione trudną sytuacją majątkową spadkobiercy.
  3. Wyrok SN z dnia 7 lutego 2013 r., sygn. akt IV CSK 416/12: W tym wyroku Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że „darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku mogą być podstawą miarkowania zachowku, jeśli ich wartość znacznie przewyższa należny zachowek.” Sąd uznał, że darowizny należy uwzględniać przy ocenie zasadności pełnego żądania zachowku.

Miarkowanie zachowku przez sąd jest instytucją wyjątkową, mającą na celu ochronę zasad współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa. Przesłanki do zmiarkowania zachowku mogą obejmować nadmierną wartość darowizn, naganne zachowanie uprawnionego, sytuację majątkową i zdrowotną uprawnionego oraz trudną sytuację majątkową spadkobiercy zobowiązanego do zapłaty zachowku. Orzecznictwo Sądu Najwyższego precyzuje te zasady, podkreślając, że miarkowanie zachowku może mieć miejsce jedynie w wyjątkowych okolicznościach.

Mamy nadzieję, że artykuł był dla Państwa pomocny.

Zapraszamy do kontaktu w sprawach spadkowych.

 

Adwokat Agnieszka Juchno-Marcjan