Omawiając kwestię związaną z ograniczeniem władzy rodzicielskiej po rozstaniu rodziców w pierwszej kolejności należy wyjaśnić czym jest władza rodzicielska.
Ustawodawca w art. 95 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o) wskazuje, że władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowywania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw. W kolejnym paragrafie przeczytamy, iż dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra. Władza rodzicielska powinny być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 § 3). Przy czym dobro dziecka nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę. Jest ono badane indywidualnie w konkretnych okolicznościach każdej sprawy. Nie ma definicji ustawowej zwrotu „dobro dziecka”. Wypełnienie jego znaczenia powinno być dokonywane w konkretnych okolicznościach faktycznych zwłaszcza, jeżeli wskazują na zaistnienie sytuacji, w jakiej znalazło się dziecko, wymagającej ingerencji ze strony innych podmiotów, w tym także sądu. Wyszczególnić należy uprawnienie do ochrony życia i zdrowia oraz wszelkich działań ze strony innych, które powinny zapewnić warunki do spokoju, prawidłowego, niezakłóconego rozwoju, poszanowania godności i udziału w procesie decydowania o jego sytuacji oraz zaznaczyć, że jest to zbiór niewyczerpany (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2016 r., II CA 1/16). Rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia (art. 95 § 4).
Rozwód rodziców
W przypadku postępowania sądowego w sprawie o rozwód, zgodnie z treścią art. 58 § 1 zdanie 1 i 2 k.r.o. w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem. Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. W braku porozumienia, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia (art. 58 § 1a).
Zgodnie z art. 4451 k.p.c., jeżeli sprawa o rozwód lub o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron lub o ustalenie kontaktów z nimi. „Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej lub kontaktów wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację ulega z urzędu zawieszeniu, a o władzy rodzicielskiej lub kontaktach przez cały czas trwania sprawy o rozwód lub o separację sąd orzeka w postępowaniu zabezpieczającym.
Porozumienie rodziców
Rodzice, którzy dojdą do porozumienia w zakresie władzy rodzicielskiej i kontaktów po rozwodzie mogą przedłożyć porozumienie, które podlega kontroli sądu. Musi one być sporządzone w formie pisemnej. Zaleca się, by w porozumieniu były jak najdokładniej sprecyzowane wszystkie kwestie, celem uniknięcia w przyszłości ewentualnych konfliktów z powodu rozbieżnej interpretacji porozumienia bądź braku regulacji w odniesieniu do jakiejś istotnej kwestii. Sąd bada, czy porozumienie jest zgodne z dobrem dziecka. Zatem nie jest on związany treścią porozumienia zawartego przez rodziców. Staje się ono podstawą orzeczenia, jeżeli sąd dojdzie do przekonania, że jest ono zgodne z dobrem dziecka.
Brak porozumienia rodziców
Brak zawartego porozumienia przez rodziców nie skutkuje automatycznie ograniczeniem władzy rodzicielskiej jednemu z nich. Zasadą jest, że władzę rodzicielską mają oboje rodzice. Jej ograniczenie do określonych praw i obowiązków następuje w przypadku, gdy zagrożone jest dobro dziecka. Przy czym sąd indywidualnie ocenia, co jest zgodne z dobrem dziecka, a co nie.
W przypadku, gdy zachodzi wątpliwość, któremu z rodziców powierzyć władzę rodzicielską, sąd zleca sporządzenie opinii specjalistom z Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno-Konsultacyjnego. Opinia taka stanowi dowód w sprawie, ale nie przesądza jeszcze o tym, któremu z rodziców powierzona zostanie władza rodzicielska. Decyzję w tym zakresie podejmuje sąd.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66 wskazał, że obecnie dopuszczalne jest także pozostawienie pełni władzy rodzicielskiej obojgu rozwiedzionym małżonkom. Takiego rozstrzygnięcia nie można jednak traktować jako reguły. Wymaga ono bowiem ustalenia, że stosunek wzajemny małżonków oraz inne okoliczności, a przede wszystkim ich dotychczasowy stosunek do dzieci oraz wzajemne kontakty w tym zakresie, zapewniają szanse zgodnego wykonywania przez oboje rodziców władzy rodzicielskiej wspólnie, w sposób odpowiadający dobru dziecka i interesowi społecznemu.
W tej samej uchwale Sąd Najwyższy wyraził stanowisko, zgodnie z którym w każdym przeto wypadku, w którym wykonywanie władzy rodzicielskiej powierza się jednemu z rodziców, należy w wyroku orzekającym rozwód określić w sposób konkretny, do jakiego rodzaju obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka ogranicza się władzę rodzicielską drugiego z rodziców.
Podkreślić należy, że o rozstrzygnięciu w przedmiocie powierzenia władzy rodzicielskiej nie może decydować sytuacja materialna rodziców.
Istotnym jest, że orzeczenie o ograniczeniu władzy rodzicielskiej nie stanowi kary dla rodzica. Ingerencja sądu jest konieczna, gdy zagrożone jest dobro dziecka i to niezależnie od tego, czy spowodowane to jest zawinionym działaniem rodzica.
Zmiana orzeczenia
Orzeczenie o władzy rodzicielskiej wydane przez sąd w wyroku rozwodowym może zostać zmienione na podstawie art. 106 k.r.o. przez sąd opiekuńczy.
Rodzice żyjący w rozłączeniu
W stosunku do małżonków pozostających w separacji faktycznej i rodziców żyjących w konkubinacie zastosowanie znajduje przepis art. 107 k.r.o. Przepis ten nie znajduje zastosowania do rodziców, wobec których orzeczono rozwód, separację lub unieważniono małżeństwo. Stanowi on o tym, że sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem, gdy władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu.
Warto podkreślić w tym miejscu, że samo pozostawanie w rozłączeniu przez rodziców nie uzasadnia zastosowania art. 107 k.r.o. Dopiero zaistnienie sporu między rodzicami i zagrożenie dla dobra dziecka stanowi podstawę do jego zastosowania.
Ważne jest, że rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.
Postępowanie o uregulowanie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej toczy się w postępowaniu nieprocesowym przed sądem rejonowym. Najczęściej wnioskodawcą jest jeden z rodziców, natomiast uczestnikiem drugi z nich.
Porozumienie rodziców
Również w tym przypadku rodzice mogą przedstawić pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka, sąd pozostawia władzę rodzicielską obojgu rodzicom.
Zastosowanie znajdą tu uwagi odnoszące się do porozumienia rodzicielskiego w przypadku rozwodu lub separacji.
Brak porozumienia rodziców
Podobnie jak w przypadku rozwodu, w braku porozumienia, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowywania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Przy czym również w tej sytuacji sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.
Zatem pomimo braku porozumienia rodzicielskiego sąd powinien pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom, chyba że jest to sprzeczne z dobrem dziecka.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców
Wskazać należy, że ustawodawca nie przewidział żadnych kryteriów, które sąd powinien zastosować w przypadku orzekania w przedmiocie ograniczenia władzy rodzicielskiej. Powinien on jednak w pierwszej kolejności dokładnie zbadać sytuację życiową dziecka i wzajemnego stosunku rodziców. Istotne są w sprawie kryteria dotyczące bezpośrednio dziecka, takie jak jego wiek, więź uczuciowa z rodzicami, jak również te dotyczące samych rodziców, takie jak ich dotychczasowy stosunek do siebie nawzajem, do dziecka, a także czy jedno z rodziców nie nastawia dziecka negatywnie do drugiego rodzica.
W przypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, zakres jego praw i obowiązków powinien zostać przez sąd dokładnie sprecyzowany, np. do podejmowania decyzji związanych ze zmianą miejsca pobytu dziecka, leczeniem czy edukacją.
Władza rodzicielska a kontakty
W tym zakresie należy mieć na względzie, że ograniczenie władzy rodzicielskiej nie wpływa na prawo do kontaktów rodzica z dzieckiem. Prawo do utrzymywania przez rodziców kontaktów z dzieckiem nie należy do sfery sprawowania władzy rodzicielskiej. Jest to uprawnienie odrębne od władzy rodzicielskiej, wynikające z najbliższego pokrewieństwa, ale ściśle z tą władzą związane i służy dobru dziecka (uchwała Sądu Najwyższego, 7 sędziów, z dnia 5 czerwca 2012 r., III CZP 72/11).
Jeśli mają Państwo jakiekolwiek pytania dotyczące tematu ograniczenia władzy rodzicielskiej po rozstaniu rodziców to zapraszamy do naszej Kancelarii prawnej w Szczecinie przy ul. Małopolskiej 7/2 Specjalizujemy się w prawie rodzinnym i z pewnością Państwu pomożemy.
