Prawo spadkowe to dział prawa cywilnego regulujący przejście ogółu praw i obowiązków majątkowych zmarłego na następcę prawnego.

Tym samym poszukując odpowiednich regulacji prawnych w tym zakresie należy sięgnąć do Kodeksu Cywilnego – a konkretniej Księgi Czwartej ustawy pod tytułem Spadki. Tutaj zapoznamy się z wszelkimi aspektami materialnymi tej regulacji. Poszukując zaś informacji na temat procedury – innymi słowy zasad przeprowadzania szeroko pojętego postępowania w przedmiocie spadkobrania należy zapoznać się z przepisami Kodeksu Postępowania Cywilnego – Działu IV (Sprawy z zakresu prawa spadkowego). Są to dwa wiodące akty prawne, które przybliżą nam fundamentalne pojęcia i zasady w zakresie tej materii. Poniżej prezentujemy niezbędne minimum wiedzy, którą warto przyswoić już teraz.

Kluczowym momentem – niejako rozpoczynającym całą procedurę związaną z dziedziczeniem jest otwarcie spadku, który następuje z chwilą śmierci spadkodawcy. Jest to istotny czas z punktu widzenia dwóch aspektów – ustalenia składników majątku wchodzących w skład masy spadkowej oraz kręgu osób uprawnionych do spadkobrania.

Należy mieć również na względzie, że powołanie do spadku może mieć dwa źródła – wyróżniamy dziedziczenie ustawowe i dziedziczenie testamentowe. Regulacja prawna zawarta w Kodeksie cywilnym przyznaje pierwszeństwo dziedziczenia na mocy testamentu. A zatem prymat w tym zakresie wiedzie wola testatora oświadczona w jednej z przewidzianych prawem form.

Co istotne – rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie za pośrednictwem testamentu, który może zawierać rozrządzenie tylko jednego spadkodawcy. Wyróżniamy następujące rodzaje testamentów: testamenty zwykłe, na które składają się testament holograficzny (własnoręczny), testament w formie aktu notarialnego, testament allograficzny oraz testamenty szczególne, na które składają się testament ustny, testament podróżny, testament wojskowy. Za najbardziej popularne należy uznać testament holograficzny oraz testament notarialny, dlatego poniżej to na nich skupimy swoją uwagę.

Testament holograficzny, inaczej własnoręczny jak sama nazwa wskazuje powinien w całości być sporządzony pismem ręcznym, a zatem wyłączone są w tym zakresie wszelkie możliwości sporządzenia go przy użyciu różnego rodzaju sprzętów. Taki testament powinien być również podpisany przez testatora, a nadto opatrzony datą. Brak daty jednak nie oznacza, iż z automatu będzie on uważany za nieważny. Zdarzy się tak jedynie wówczas, gdy wywoła on pewne wątpliwości, a dotyczące zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, treści samego testamentu lub wzajemnego stosunku kilku testamentów. Bezspornie jest to jedna z najpopularniejszych form wyrażania ostatniej woli testatora. Jest to zarazem metoda prosta i niewymagająca angażowania innych osób za wyjątkiem samego zainteresowanego spisaniem takiego oświadczenia.

Jednak, za najbezpieczniejszą formę wyrażenia woli testatora jest uważany testament sporządzony za pośrednictwem notariusza. Nie ulega wątpliwości, że w przeciwieństwie do testamentu holograficznego ten testament praktycznie uniemożliwia wystąpienie takiej sytuacji, w której ostatnia wola testatora pozostałaby nieujawniona czy zniekształcona. Zatem szeroki krąg osób decyduje się również na taką formę wyrażenia oświadczenia rozporządzającego na wypadek śmierci, co w obliczu licznych konfliktów rodzinnych na tym tle jawi się jako słuszne.

Warto pamiętać również, że testament – niezależnie od formy jego sporządzenia może być w każdym czasie odwołany przez spadkodawcę i to zarówno jako jego całość, jak i część. Odwołanie może nastąpić poprzez sporządzenie nowego testamentu albo poprzez pozbawienie go cech, od których uzależniona jest jego ważność lub też poprzez jego zniszczenie. Jeśli zaś spadkodawca sporządził nowy testament nie odwołując przy tym postanowień zawartych w poprzednim testamencie to przyjmuje się, że ulegają odwołaniu tylko te postanowienia, których nie da się pogodzić z treścią nowego oświadczenia.

W sytuacji, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu to wówczas ma miejsce dziedziczenie ustawowe, a zatem według regulacji przewidzianych w Kodeksie Cywilnym. Z dziedziczeniem ustawowym możemy mieć również do czynienia w sytuacji, gdy zostanie stwierdzona nieważność testamentu, a także jeśli osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami.

Wówczas wyróżniamy następujące grupy spadkobierców powołanych do dziedziczenia:

  1. dzieci spadkodawcy oraz małżonek, którzy dziedziczą w częściach równych z tym jednak zastrzeżeniem, że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku,
  2. w braku zstępnych (dzieci) spadkodawcy powołani do spadku z ustawy są w dalszej kolejności małżonek i rodzice spadkodawcy,
  3. w braku zstępnych i małżonka powołani do spadku są rodzice w częściach równych,
  4. w sytuacji, gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku to wówczas ta część spadku, który by mu przypadał należy do rodzeństwa spadkodawcy w częściach równych,
  5. w przypadku braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy do całego spadku powołani są dziadkowie spadkodawcy w częściach równych, a w przypadku braku któregoś z nich – udział ten przypada ich zstępnym zgodnie z zasadami podziału pomiędzy zstępnymi spadkodawcy,
  6. ewentualnie w przypadku, gdy brak małżonka spadkodawcy i krewnych to wówczas spadek przypada dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku,
  7. ostatecznie – w przypadku braku wyżej wymienionych krewnych spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeśli miejsca tego nie da się ustalić na terenie Rzeczpospolitej Polski albo miejsce zamieszkania było za granicą to wówczas spadek przypada Skarbowi Państwa.

Powyżej wskazane informacje stanowią niezbędne minimum, które dobrze znać, jednak finalnie to Sąd będzie badał krąg osób partycypujących w spadku, a w przypadku dalszych sporów na tym tle również jego skład, a finalnie może również zdarzyć się tak, że będzie dokonywał jego działu. Regulacje określające procedurą związaną ze spadkobraniem zawarte zostały w Kodeksie Postępowania Cywilnego, o czym mowa była już powyżej.

W pierwszej kolejności należy zadbać o uzyskanie tytułu prawnego do dziedziczenia. Możemy go uzyskać w sposób alternatywny – albo poprzez zwrócenie się do sądu z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku albo za pośrednictwem notariusza, który sporządzi i zarejestruje akt poświadczenia dziedziczenia.

Decydując się na drogę sądową – jak już wcześniej wskazywano – należy sporządzić pismo w postaci wniosku  stwierdzenie nabycia spadku. Sądem właściwym jest sąd ostatniego miejsca pobytu spadkodawcy. Wniosek powinien określać Wnioskodawcę (czyli osobę, która ma interes prawny w tym, aby uzyskać tytuł do dziedziczenia) oraz Uczestników (inne osoby uprawnione do dziedziczenia według najlepszej wiedzy Wnioskodawcy). Oprócz wskazania wyżej wskazanego kręgu osób należy powołać się na określone dowody – zazwyczaj są to akty prawa cywilnego w postaci aktu zgonu (na okoliczność śmierci spadkodawcy, chwili otwarcia spadku), aktu małżeństwa i aktu urodzenia (na okoliczności przynależności do kręgu spadkobierców lub panieńskiego nazwiska kobiety – np. w przypadku córki, która wyszła za mąż). W piśmie tym obowiązkowo należy wskazać również czy spadkodawca pozostawił po sobie testament – jest to niezwykle istotna informacja, która umożliwia Sądowi weryfikację z jakim dziedziczeniem na gruncie określonej sprawy mamy do czynienia – czy ustawowym czy testamentowym. W piśmie takim należy również podać podstawowe informacje dotyczące sporządzającego oraz pozostałych uczestników postępowania takie jak PESEL, miejsce zamieszkania, ewentualnie jeśli występują – przedstawicieli ustawowych czy pełnomocników wraz z ich danymi.

Po uzyskaniu tytułu prawnego do dziedziczenia przez uprawnionych należy dokonać działu takiego spadku. Spadkobiercy mogą porozumieć się we własnym zakresie co do przynależności poszczególnych składników majątkowych. W sytuacji, gdy pojawi się na tym tle spór każdy kto ma w tym interes prawny może wystąpić do sądu z wnioskiem o dział spadku.  

We wniosku należy powołać się na uzyskane uprzednio postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, ewentualnie otrzymany od notariusza akt poświadczenia dziedziczenia. Te dokumenty należy również załączyć do pisma jako dowód. Jeżeli była taka potrzeba i został sporządzony na mocy postanowienia sądu spis inwentarza to wówczas należy go przedłożyć, jeśli nie –  wystarczy jedynie wymienić wszelkie wiadome nam składniki spadku oraz ich szacunkową wartość. Kolejnym niezbędnym elementem pisma jest informacja o testamentach sporządzonych przez spadkodawcę – gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują, o ile oczywiście takowe powstały i mamy o nich wiedzę. W sytuacji gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość należy przedstawić dowody stwierdzające, że owa nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy.

Co istotne, współspadkobiercy powinni podać sądowi swój wiek, zawód, stan rodzinny oraz dane co do swych zarobków i majątku, a także zarobków i majątku małżonka. We wniosku należy również wyjaśnić w jaki sposób dotychczas korzystaliśmy ze spadku, jak również podać inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie, a w konsekwencji najważniejsze, czyli – co każdy ze współspadkobierców ma otrzymać ze spadku.

Jeżeli zaś przedmiotem działu jest gospodarstwo rolne, współspadkobiercy powinni w szczególności podać dane dotyczące okoliczności przewidzianych w art. 214 Kodeksu Cywilnego – tj. w szczególności który ze spadkobierców je prowadzi lub stale w nim pracuje.

Warto również wspomnieć o możliwości ubiegania się przed Sadem o zabezpieczenie spadku. W sytuacji, gdy z jakiegoś powodu istnieje ryzyko naruszenia rzeczy czy praw majątkowych składających się na masę spadkową to wówczas jako dobre rozwiązanie jawi się wystąpienie do sądu spadku z wnioskiem o zabezpieczenie. W piśmie należy wskazać na okoliczności, które poddają pod wątpliwość nienaruszalności składników spadku oraz odpowiednio je uprawdopodobnić – zatem nie ma obowiązku dowodzenia. Jest to dobre rozwiązanie w sytuacji sporu pomiędzy potencjalnymi uprawnionymi do dziedziczenia – daje gwarancję integralności składników spadku, ustrzega przed nieuprawnionym ich zagarnięciem. Co istotne, taki wniosek można sporządzić samodzielnie – można również wystąpić z nim w ramach innego postępowania spadkowego np. dotyczącego stwierdzenia nabycia spadku. Wówczas należy pamiętać również,  że opłaty od poszczególnych pism kumulują się. Warto zaznaczyć, że takie zabezpieczenie może również nastąpić z urzędu – gdy Sąd poweźmie uzasadnione wątpliwości, co do bezpieczeństwa nienaruszalności składników spadku.

Innym, często spotykanym przedmiotem postępowania sądowego mieszczącym się w zakresie spraw spadkowych jest zachowek. Można go dochodzić wówczas, gdy uprawniony nie otrzymał należnej mu części aktywów majątku po spadkodawcy bądź za pośrednictwem uczynionej na jego rzecz darowizny,  bądź poprzez powołanie go do spadku czy uczynionego na jego rzecz zapisu. Uprawnionymi są zstępni, małżonek oraz rodzice, którzy byliby powołani do spadku z mocy ustawy. W takiej sytuacji uprawnionemu przysługuje przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia. Wysokość zachowku co do zasady wynosi 1/2 wartości udziału spadkowego z dziedziczenia ustawowego, a w przypadku osób niezdolnych do pracy czy małoletnich – 2/3.

W pozwie należy przede wszystkim wskazać sumę, o która ubiegamy się tytułem zachowku. Pismo powinno zawierać również opis wszelkich znanych nam okoliczności dotyczących spadkobrania. Jeśli zaś w tym przedmiocie toczyło się postępowanie sądowe warto również zawnioskować o załączenie akt tamtej sprawy do akt naszego postępowania. Takie działanie niewątpliwie przyspieszy proces – umożliwi sądowi szybszą weryfikację faktów niezbędnych do wydania rozstrzygnięcia w naszej sprawie.

Powyżej zostały wskazane i opisane tylko niektóre najczęściej pojawiające się sprawy z zakresu prawa spadkowego. Nie ulega wątpliwości, że jest ich o wiele więcej, wszak dotyczyć one mogą szerokiego kręgu okoliczności związanych ze spadkobraniem. Nasza Kancelaria specjalizuje się w szeroko pojętym prawie spadkowym, każdy aspekt jest poddawany pod analizę. Zatem jeśli borykasz się innym problemem, który nie został opisany zachęcamy do kontaktu. Posiadamy w tym zakresie duże doświadczenie.

Inne przykładowe sprawy z zakresu spadkobrania, w zakresie których świadczymy pomoc prawną (reprezentacja przed sądem, porady prawne):

  • przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, przyjęcie spadku wprost, odrzucenie spadku
  • uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
  • dział spadku wraz z podziałem majątku wspólnego małżonków
  • uznanie spadkobiercy za niegodnego
  • unieważnienie testamentu